دانشمندان طب سنتی ایران معتقدند مزاج‌ها بی‌نهایت است و مزاج هیچ فردی مشابه دیگری نیست؛ همان‌طور که اثر سرانگشتان افراد متفاوت است، ولی برای یادگیری اولیه و همچنین سهولت انجام دستورالعمل‌ها، طبقه‌بندی چهارگانه مزاج‌ها می‌تواند تا حد زیادی مشکلات را حل کند. بر‌این‌اساس، در یک طبقه‌بندی ساده، افراد سالم به 4 گروه مزاجی تقسیم می‌شوند. در واقع، اگر بدن انسان از مقادیر متناسب خاک، آب، هوا و آتش ترکیب شده باشد، «مزاج معتدل» به وجود می‌آید که صرفا در حالت فرضی وجود دارد. اگر یکی بر دیگری برتری داشته باشد، مزاج‌های چهارگانه اصلی؛ یعنی مزاج‌های «سوداوی، بلغمی، دموی و صفراوی» ایجاد می‌شود که در جدول (2) رابطه هر مزاج با کیفیت مربوطه خلاصه شده است. در شخص «سوداوی»، سردی و خشکی، در فرد «بلغمی»، سردی و تری، در فرد «دموی» گرمی و تری و نهایتا در شخص «صفراوی» گرمی و خشکی غلبه دارد.
این کیفیات؛ یعنی سردی و گرمی و تری و خشکی باعث بروز علائمی در فرد می‌شوند که در مبحث آتی مورد بحث قرار می‌گیرد. قابل ذکر است تمامی این گروه‌ها سالم هستند و اعمال و افعال آنها به خوبی انجام می‌شود، ولی مشخصات بدنی، روانی و اجتماعی‌شان متفاوت است. درست مانند وسایل نقلیه متفاوتی که هر کدام نسبت به عملکرد خود، دارای مشخصات و ویژگی‌های خاص خود (از جهت سرعت و قدرت) هستند و این ویژگی‌ها نه دلیل برتری و نه نشانه پستی است بلکه هر شخص باید ویژگی‌های خود را بشناسد و مطابق آن برنامه‌ریزی کند و درنهایت وظایف خود را انجام دهد. این ویژگی‌ها محصول داده‌های مادی هر شخص است. داده‌های معنوی می‌توانند مشخصات فردی را تغییر دهند، ولی موضوع بحث ما داده‌های مادی هر فرد و ویژگی‌های مربوطه است.
انسان تا خصوصیات مزاجی خود را نشناسد، نمی‌تواند برنامه‌ریزی درستی برای زندگی‌اش داشته باشد. سلامت و دستورالعمل‌های آن متکی بر شناخت کافی از خود فرد است. تعجب نکنید، هر کسی به مصالح و روش‌های خاص خود برای سلامت و درمان و حتی شناخت پروردگار متعال نیاز دارد. در ادامه بعضی علائم و نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه صفراوی، دموی، بلغمی و سوداوی مورد بررسی قرار گرفته است. سعی کنید مشخص کنید در کدام یک از این گروه‌ها جای می‌گیرید. لزومی ندارد تمامی علائم در شما صدق کند، همین که بیشتر علائم یکی از این 4 گروه با شما تطابق دارد، کافی است. البته می‌توانید برای راحتی کار از «مزاج‌یاب ساده» و پرسشنامه‌های چهارگانه آن نیز کمک بگیرید.
صفراوی مزاج‌ها
دارای مزاج گرم و خشک هستند. چهره و سفیدی چشم آنها کم یا زیاد به زردی می‌زند، دهان و بینی‌شان خشک است و زبانشان خشک و زبر و گاهی تلخ می‌شود. عطش این افراد، زیاد و اشتهایشان کم است. لاغر هستند و مطالب را سریع درک می‌کنند. سر آنها کلاه نمی‌رود! خوابشان کم و سبک است. تحریک‌پذیر هستند و زود عصبانی و مضطرب می‌شوند. پوستشان گرم و خشک و بی‌حالت است. دور چشمشان (به علت از دست دادن رطوبت)، گود می‌افتد. هنگام لمس، اندام‌های آنها گرم است، از هوای خنک لذت می‌برند و در هوای گرم اذیت می‌شوند. اولین ادرار صبحگاهی آنها پررنگ و گاهی سوزان است. گرمی و خشکی در این افراد در فصل تابستان شدت می‌یابد. سریع راه می‌روند، سریع و جویده حرف می‌زنند و معمولا عجول هستند. افراد صفراوی مزاج در سن جوانی دچار بیشترین مشکلات در سلامت خود می‌شوند و به‌خصوص بیشتر این مشکلات در فصل تابستان بروز می‌کند.
دموی‌مزاج‌ها
مزاج این افراد گرم و تر است و رنگ چهره‌شان قرمز و هیکلشان درشت و چارشانه هستند. سر و اندام‌هایشان سنگین است و معمولا کسل هستند و خواب زیاد و سنگینی دارند و در فصل بهار این حالت تشدید می‌شود. دهان‌دره، کش و قوس بدن و کشیدن دست‌ها به اطراف جزو عاداتشان است. این افراد معمولا قوی، خوش‌اخلاق و اهل بگو و بخند هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌کنند. شجاع و فرمانبردار هستند ولی مطالب جدید را خوب درک نمی‌کنند و زود فراموش می‌کنند. مزه دهان آنها شیرین و پوست و زبان و چشمشان قرمز است. خونریزی از نقاط مستعد مثل بینی و لثه در آنها شایع است. محل فصد و حجامت آنها خارش پیدا می‌کند. در فصل بهار این علائم بیشتر مشاهده می‌شود.
بلغمی‌مزاج‌ها
مزاج این افراد سرد و تر است. این افراد چهره سفید دارند. پوست آنها سرد، نرم و شفاف است ولی گاهی اوقات به علت رطوبت زیاد، پوستشان در ناحیه زیر چشم و زیر گلو دچار چین‌خوردگی می‌شود. آب دهان زیاد، کمی تشنگی و عطش، نرم بودن گوشت اندام‌ها، تنبلی، آروغ ترش و ریفلاکس (بازگشت مواد و اسید از معده به مری) از علائم دیگر افراد بلغمی است. حرکات این افراد کند است و حوصله انسان از پرحوصلگی آنها سر می‌رود، آرام حرف می‌زنند و در راه رفتن معمولا عقب می‌مانند و زود خسته می‌شوند. ماست و دوغ و سردیجات، آنها را اذیت می‌کند. خو‌ش‌خوابی، کندفهمی، افت حافظه، کمرنگی ادرار صبحگاهی و زبان نرم با پرزهای تحلیل‌رفته و گاهی پوشیده از بار سفید از علائم افراد این گروه است. در فصل زمستان بیماری‌های بلغمی شدت می‌یابد.
سوداوی‌مزاج‌ها
مزاج این افراد سرد و خشک است. چهره این افراد، تیره و پوستشان، خشک و بی‌طراوت است. سیاهی خون و غلظت آن از علائم دیگر آنهاست. زیادی فکر و خیال و نگرانی نسبت به آنچه که در اطرافشان می‌گذرد و خواب‌های آشفته و تیره و تار، از مشکلات این افراد است. به علت سرعت فکر بین این افراد، شاعران و هنرمندان بیشتری یافت می‌شود ولی در صورتی که روش زندگی و تغذیه این افراد اصلاح نشود، دچار مشکلات روانی جدی می‌شوند. افسردگی و گوشه‌گیری و کم جوشیدن با دیگران، یکی دیگر از خصوصیات افراد سوداوی است. سوزش سر معده و زیر جناغ، گرفتگی در عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو (به صورتی که دائما احساس می‌کنند حلقه‌ای از داخل گلویشان را گرفته است)، اشتهای کاذب و خرده‌خواری، پرمویی و بروز لکه‌های تیره در پوست در این افراد شایع است. این افراد در فصل بهار از وضعیت تعادل بهتری برخوردار می‌شوند و در فصل پاییز بیماری‌هایشان شدت پیدا می‌کند.
راهنمای مربوط به پر کردن پرسشنامه‌های تشخیص مزاج
در پرسشنامه‌های 1، 2، 3 و 4 به منظور سنجش هر یک از کیفیات گرمی، سردی، تری و خشکی، سوالاتی مطرح شده است. شما پس از مطالعه دقیق سوالات، یکی از گزینه‌های «کاملا صدق می‌کند» یا «در حد اعتدال» یا «اصلا صدق نمی‌کند» را انتخاب و در جایگاه مربوطه علامت‌گذاری کنید و سپس امتیازات هر مورد را جداگانه اعمال کنید.
مزاج‌یاب ساده
به منظور آسان شدن شناخت شما خواننده محترم و نقش مهم تشخیص مزاج در انتخاب شیوه زندگی و روش تغذیه، پرسشنامه‌ها و جداولی آماده شده تا راحت‌تر بتوانید مزاج خود و دیگران را ارزیابی کنید. توصیه می‌شود قبل از پر کردن پرسشنامه‌های خالی مربوط به خودتان، توضیحات مربوط به پر کردن فرم تشخیص مزاج را به دقت مطالعه کنید سپس به پرسشنامه‌هایی که به‌عنوان مثال پر شده‌اند، توجه کافی داشته باشید و پس از اطمینان از کسب اطلاعات کافی، به پر کردن پرسشنامه‌ها و جدول خالی مربوط به مزاج خودتان اقدام کنید.
شیوه امتیازدهی
• اگر سوال مطرح‌شده، در مورد شما «کاملا صدق می‌کند»، در جایگاه مربوطه، امتیاز 2 را وارد کنید.
• اگر سوال مطرح‌شده، در مورد شما «در حد اعتدال» است، در جایگاه مربوطه، امتیاز 1 را وارد کنید.
• اگر سوال مطرح‌شده، در مورد شما «اصلا صدق نمی‌کند»، در جایگاه مربوطه، امتیاز صفر را وارد کنید.
خانم زینب. ر، پرسشنامه‌های چهارگانه تشخیص مزاج را به‌عنوان نمونه پر کرده‌اند. در پرسشنامه تکمیل شده شماره 1 (سنجش میزان گرمی) مشاهده می‌کنید که سوالات شماره 1، 2، 3، 5 و 6 با گزینه «کاملا صدق می‌کند» با 2 امتیاز، علامت‌گذاری شده است. بنابراین، امتیاز گرمی در این ستون برابر با 10=2*5 خواهد شد.
در همین پرسشنامه (سنجش میزان گرمی) سوالات 7 و 8 با گزینه «در حد اعتدال» با 1 امتیاز، علامت‌گذاری شده است. بنابراین، امتیاز گرمی در این ستون برابر با 2=1*2 خواهد شد.
در همین پرسشنامه (سنجش میزان گرمی) سوال 4 با گزینه «اصلا صدق نمی‌کند» با 0 امتیاز، علامت‌گذاری شده است. بنابراین، امتیاز گرمی در این ستون برابر با 0=0*1 خواهد شد.
به این ترتیب عدد گرمی خانم زینب. ر، برابر با جمع امتیازهای گرمی در 3 ستون، یعنی 12=0+2+10 خواهد شد.
چگونگی محاسبه مزاج
برای محاسبه مزاج عدد گرمی، عدد سردی، عدد تری و عدد خشکی حاصله از پرسشنامه‌های چهارگانه را یادداشت می‌کنیم. سپس آن اعداد را در فرمول‌های ذیل می‌گذاریم:
....... = عدد سردی – عدد گرمی ....... = عدد خشکی – عدد تری
• اگر حاصل عدد گرمی منهای عدد سردی مثبت شود، نشانه گرمی مزاج فرد است.
• اگر حاصل عدد گرمی منهای عدد سردی منفی شود، نشانه سردی مزاج فرد است.
• اگر حاصل عدد تری منهای عدد خشکی مثبت شود، نشانه تری مزاج فرد است.
• اگر حاصل عدد تری منهای عدد خشکی منفی شود، نشانه خشکی مزاج فرد است.
• اگر حاصل محاسبه، صفر شود، نشانه اعتدال در آن کیفیت است.
اکنون برای روشن شدن مطلب به اعداد حاصله از پرسشنامه‌های چهارگانه خانم زینب. ر، بازمی‌گردیم و آنها را یادداشت می‌کنیم:
• عدد گرمی خانم زینب. ر: 12 • عدد سردی خانم زینب. ر: 4
• عدد تری خانم زینب. ر: 2 • عدد خشکی خانم زینب. ر: 14
اگر اعداد فوق را در فرمول‌های ذکرشده بگذاریم، نتایج ذیل حاصل می‌شود:
....... = عدد سردی – عدد گرمی 8=4-12 که عدد 8 بیانگر گرمی مزاج خانم زینب. ر است.
....... = عدد خشکی – عدد تری 12- =14-2 که عدد 12- بیانگر خشکی مزاج خانم زینب. ر است. به عبارت دیگر، مزاج نامبرده گرم (به میزان 8 واحد) و خشک (به میزان 12 واحد) است.
اکنون شما می‌توانید با پر کردن پرسشنامه‌های چهارگانه و جدول مختصات مزاج و توجه به راهنمایی‌هایی که مرحله به مرحله ذکر شد، مزاج خودتان را دقیق‌تر مشخص کنید.
دکتر محسن ناصری
دانشیار فارماکولوژی دانشگاه شاهد
